Đầu năm 1950, tình hình thế giới và trong nước có nhiều chuyển biến có lợi cho cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của dân tộc, cục diện trên chiến trường giữa ta và địch chuyển sang thế cầm cự giằng co. Trong lúc này, cuộc kháng chiến của ta giành được sự hỗ trợ của các nước Dân chủ nhân dân trên thế giới. Từ những điều kiện thuận lợi đó, tháng 6/1950, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Thường vụ Trung ương Đảng quyết định mở Chiến dịch Biên giới, lấy tên là chiến dịch Lê Hồng Phong II. Tháng 7/1950, Ban thường vụ Trung ương Đảng quyết định thành lập Đảng ủy mặt trận Biên giới và Bộ Chỉ huy chiến dịch, chỉ định đồng chí Võ Nguyên Giáp, Uỷ viên Thường vụ Trung ương Đảng, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng, Tổng Tư lệnh Quân đội Quốc gia và dân quân Việt Nam làm Bí thư Đảng ủy kiêm chỉ huy trưởng chiến dịch. Sau khi khảo sát trận địa, ngày 6/8/1950, Đảng ủy mặt trận đưa ra nhận định: Đông Khê là cái “yết hầu” bảo đảm cho Cao Bằng. Đánh vào Đông Khê buộc địch phải cứu viện, sẽ tạo cho ta thời cơ tiêu diệt bọn viện binh. Đánh địch trong lúc đang vận động ngoài công sự dễ dàng, thuận lợi hơn. Một khi viện binh bị tiêu diệt sẽ gây ra nỗi kinh hoàng cho bọn cố thủ trong cứ điểm. Chắc chắn ta dễ thắng to. Đồng thời, Đảng ủy mặt trận báo cáo và xin ý kiến chỉ đạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh và được Người chỉ rõ: Ta đánh vào Đông Khê là đánh vào nơi địch tương đối yếu. Nhưng đây lại là vị trí rất quan trọng của địch trên tuyến Cao Bằng – Lạng Sơn. Mất Đông Khê buộc địch phải cho quân đi ứng cứu, ta có cơ hội tiêu diệt chúng trong vận động.
Với phương châm tác chiến “đánh điểm diện viện” Bộ chỉ huy chiến dịch quyết định đánh cứ điểm Đông Khê – mở màn cho Chiến dịch Biên giới 1950.
Trận đánh cứ điểm Đông Khê do Tổng Tham mưu trưởng quân đội Quốc gia và dân quân Việt Nam, đồng chí Hoàng Văn Thái trực tiếp chỉ huy. Để bảo đảm chắc thắng trận đầu, Bộ chỉ huy chiến dịch đã tập trung một lực lượng mạnh gồm ba Trung đoàn (174, 209, 36) và hai tiểu đoàn bộ binh (11, 426), được tăng cường 13 khẩu đại bác 70 và 75 ly. Lực lượng chủ công đánh Đông Khê là Trung đoàn 174 và Trung đoàn 209, còn Trung đoàn 36 làm lực lượng dự bị, sẵn sàng đánh quân nhảy dù và chặn đường rút lui của địch về phía Nam.
Cứ điểm Đông Khê là nơi có vị trí chiến lược quan trọng. Từ Đông Khê (Thị trấn, trung tâm huyện Thạch An) có thể tỏa đi các hướng: xuống tỉnh Lạng Sơn, lên Thị xã Cao Bằng (nay là Thành phố Cao Bằng), sang huyện Phục Hòa (nay là huyện Quảng Hòa) qua cửa khẩu Tà Lùng sang Trung Quốc, do vậy việc kiểm soát vị trí chiến lược này sẽ cắt đứt toàn bộ mối liên hệ giữa cuộc kháng chiến chống Thực dân Pháp của dân tộc ta với nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và các nước Xã hội Chủ nghĩa, tạo thế bao vây, cô lập tiến tới tiêu diệt hoàn toàn cơ quan đầu não kháng chiến của Việt Minh tại chiến khu Việt Bắc, vì vậy Thực dân Pháp đã cho xây dựng dọc tuyến quốc lộ 4a một loạt hệ thống đồn bốt hình thành liên khu biên giới Đông Bắc và cứ điểm hạt nhân là cứ điểm Đông Khê.
Tháng 5/1950 ta mở chiến dịch Phan Đình Phùng đánh cứ điểm Đông Khê (trận đánh Đông Khê lần thứ nhất), địch tái chiếm và củng cố lại hệ thống cứ điểm kiên cố vững chắc, địch xây dựng các lô cốt, ụ súng, hầm ngầm kiên cố bằng bê tông. Phía Bắc và Đông Bắc đồn, địch cải tạo, san ủi thành một bãi trống. Phía Tây cụm cứ điểm là sân bay dã chiến. Xung quanh khu trung tâm, trên những mỏm đồi, địch xây dựng các cứ điểm phòng thủ vòng ngoài như Phia Khóa, Pò Đình, Cạm Phầy, Pò Hẩu, … tạo thành hệ thống cứ điểm liên hoàn vững chắc chi viện hỗ trợ nhau. Nối trung tâm với các cứ điểm, sân bay là hệ thống giao thông hào có nắp che. Xung quanh từng cứ điểm có hệ thống hàng rào dây thép gai, xen kẽ các bãi mìn chống bộ binh. Lực lượng quân địch ở cụm cứ điểm Đông Khê có hai đại đội bộ binh (5,6) thuộc tiểu đoàn 2 trung đoàn 3 lê dương (3e REI), một trung đội lính ngụy và một phân đội pháo binh.
Với quyết tâm đảm bảo chắc thắng trong trận then chốt mở màn chiến dịch, lực lượng tập trung chiếm ưu thế so với địch, kế hoạch tiến công vào cụm cứ điểm Đông Khê được Bộ chỉ huy chia thành hai giai đoạn: giai đoạn 1 tiêu diệt các cứ điểm ngoại vi để tạo thế triển khai lực lượng đột phá vào Đông Khê; giai đoạn 2 đánh địch trong trung tâm Đông Khê.
Với tầm quan trọng của chiến dịch, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đích thân lên Cao Bằng để cùng Bộ chỉ huy trực tiếp chỉ đạo chiến dịch. Đến 6h sáng ngày 16/9/1950, pháo binh của ta đồng loạt tấn công cứ điểm Đông Khê cũng là lúc Chủ tịch Hồ Chí Minh lên đỉnh núi Báo Đông (thuộc xã Đức Long, huyện Thạch An), nơi đặt đài quan sát của Sở chỉ huy chiến dịch Biên giới 1950 quan sát và chỉ đạo trận đánh.
Sau trận pháo kích, bộ đội ta từ nhiều hướng tấn công cứ điểm Đông Khê. Hướng Đông Bắc, Trung đoàn 174 mở cuộc tấn công vào các vị trí tiền tiêu ngoại vị. 9 giờ sáng quân ta chiếm đồn Yên Ngựa, 10 giờ 30 phút chiếm đồn Phia Khóa (nằm ở phía Đông đồn trung tâm). Hướng Tây Nam, Trung đoàn 209 triển khai trận địa chậm đến 18 giờ ngày 16/9/1950 mới nổ súng; đến 21 giờ chiếm được đồn Pò Đình và tiếp tục tấn công đồn Pò Hẩu.
Ngày 17/9/1950, ta tiếp tục tấn công địch. 4 giờ sáng, Trung đoàn 174 chiếm đồn Cạm Phầy, Trung đoàn 209 chiếm Phủ Thiện. Trưa 17/9, ta bắn rơi một máy bay quần đảo trong đợt vãi đạn yểm trợ cho đồn Đông Khê. 18 giờ 30 phút ngày 17/9, Chỉ huy trưởng mặt trận Hoàng Văn Thái hạ lệnh tổng tấn công đồn Đông Khê và Đồn Nhà Thương (hai đồn kiên cố nhất trong cụm cứ điểm Đông Khê). Tiểu đoàn 251 từ hướng Đông tiến công đồn Đông Khê, từ hướng Bắc tiểu đoàn 249 đánh đồn Nhà Thương (đồn hướng Bắc cứ điểm). Trận đánh kéo dài suốt đêm 17/9 và xuất hiện nhiều tấm gương chiến đấu anh dũng: Tiểu đội trưởng La Văn Cầu ôm bộc phá lao lên và bị thương, nhờ đồng đội chặt đứt cánh tay bị thương tiếp tục ôm bộc phá xông lên tiêu diệt đồn địch. Đồng chí Lý Viết Mưu bị thương vẫn dũng cảm ôm bộc phá, phá tan lô cốt của địch và anh dũng hy sinh. Đại đội trưởng Trần Cừ lấy thân mình lấp lỗ châu mai chặn làn đạn của địch, tạo điều kiện cho đồng đội xông lên tiêu diệt địch; và còn rất nhiều tấm gương dũng cảm của các nữ dân công như chị Đinh Thị Dậu dân công huyện Thạch An; chị Triệu Thị Soi quê ở Trùng Khánh nhiều lần dũng cảm vượt qua lửa đạn tiếp tế đạn cho bộ đội và cõng thương binh về hậu cứ cứu chữa; chị dân công Đinh Thị Bỏng dẫn đầu cùng 38 chị em dân công huyện Thạch An suốt ngày đêm tải đạn, tải lương phục vụ trận đánh.
Đến 4 giờ sáng ngày 18/9 quân ta đã thọc sâu chiếm Sở chỉ huy cứ điểm tại đồn Đông Khê. 10 giờ ngày 18/9, Trung đoàn 174 và Trung đoàn 209 hoàn toàn làm chủ phố Đông Khê, cứ điểm Đông Khê hoàn toàn bị tiêu diệt.
Sau 54 giờ chiến đấu, ta tiêu diệt và bắt sống 300 tên địch (trong đó có tên quan ba Alioux – Đồn trưởng), bắn rơi 1 máy bay, thu toàn bộ vũ khí, đạn dược, quân trang của địch.
Trận đánh cứ điểm Đông Khê giành thắng lợi đã chặt đứt một mắt xích quan trọng trong hệ thống phòng thủ của địch trên đường số 4, phá vỡ sự liên kết giữa phân khu Cao Bằng và phân khu Thất Khê của địch. Đây là trận đánh đầu tiên quân ta áp dụng thành công chiến thuật công kiên cấp trung đoàn, có sự hiệp đồng giữa các binh chủng, tập trung tiêu diệt một cứ điểm lớn của địch phòng ngự kiên cố, hỏa lực mạnh. Thắng lợi của trận đánh cứ điểm Đông Khê đã tạo điều kiện quan trọng cho chiến dịch, đồng thời mở ra một giai đoạn chiến đấu mới: Chuyển từ cách đánh du kích sang đánh chính quy của quân đội nhân dân Việt Nam.
Với giá trị ý nghĩa lịch sử to lớn, di tích đồn Đông Khê đã được công nhận là Di tích lịch sử cấp Quốc gia năm 1975, là một di tích quan trọng nằm trong quần thể Khu di tích Quốc gia đặc biệt (QGĐB) Địa điểm Chiến thắng Biên giới năm 1950, huyện Thạch An, tỉnh Cao Bằng, với những giá trị về lịch sử, cảnh quan sinh thái, khoa học, thẩm mỹ,… Di tích QGĐB Địa điểm chiến thắng Biên giới năm 1950 đã được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng công nhận tại Quyết định số 2082/QĐ-TTg, ngày 25/12/2017. Đến nay, được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, di tích đồn Đông Khê nói riêng đã và đang được đầu tư bảo tồn, tôn tạo với nhiều hạng mục công trình như: Nhà trưng bày chiến thắng Đông Khê, Lô cốt tháp canh; nhà trại lính; lô cốt số 1; lô cốt số 2; hệ thống hầm ngầm,…. Bên cạnh đó, trong khuôn viên di tích đồn Đông Khê, khu nghĩa trang với diện tích hơn 2.000 m2, quy tập hơn 300 mộ liệt sĩ là những anh hùng liệt sĩ đã hy sinh xương máu bảo vệ từng tấc đất thiêng liêng của Tổ quốc trong chiến dịch Biên giới năm 1950; công trình Nhà bia tưởng niệm ghi tên các anh hùng liệt sỹ của huyện Thạch An trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ và chiến tranh bảo vệ Tổ quốc trong chiến sự Biên giới năm 1979, là nơi để đồng bào nhân dân huyện Thạch An nói riêng, du khách cả nước mỗi khi có dịp đến tham quan, nghiên cứu và học tập tại di tích được thành kính tri ân đến các anh hùng liệt sĩ.
Nhằm phát huy hiệu quả giá trị di tích, thực hiện chức năng nhiệm vụ được giao, Ban Quản lý các di tích Quốc gia đặc biệt tỉnh Cao Bằng luôn chú trọng làm tốt công tác bảo tồn, tôn tạo, tuyên truyền giáo dục phát huy giá trị di tích như: Thường xuyên tiến hành chỉnh trang khuôn viên, cắt tỉa thảm cỏ, trồng bổ sung hoa, cây cảnh làm cho di tích ngày càng được khang trang; xây dựng kế hoạch phục dựng, bảo quản, bảo dưỡng đối với các công trình di tích; bổ sung trưng bày các tranh, ảnh, tài liệu, hiện vật về di tích; tăng cường công tác đào tạo bồi dưỡng nâng cao năng lực chuyên môn, nghiệp vụ cho cán bộ, công chức, viên chức, đặc biệt là đội ngũ hướng dẫn viên, tuyên truyền viên ngày càng chuyên nghiệp; quan tâm tăng cường công tác tuyên truyền, quảng bá di tích trên trang thông tin điện tử và mạng xã hội; quảng bá trong các lễ hội và các sự kiện văn hóa nhân dịp kỷ niệm các ngày lễ lớn của tỉnh, của đất nước; xuất bản sách, ấn phẩm có nội dung về các di tích; … nhằm quảng bá hình ảnh di tích đến với đông đảo du khách. Hy vọng, với sự nỗ lực của Ban quản lý các di tích QGĐB tỉnh, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Cao Bằng, cùng với sự quan tâm đầu tư của Đảng, Nhà nước, các cấp chính quyền, nơi đây sẽ trở thành điểm đến hấp dẫn du khách trong nước và Quốc tế trong thời gian tới, là không gian bảo tàng sống động để du khách đến tham quan, nghiên cứu và học tập./.
(Ảnh tư liệu)
̣(Ảnh tư liệu) 
(Ảnh tư liệu)Bộ đội ta làm chủ hoàn toàn Thị trấn Đông Khê (Ảnh tư liệu) 
Toàn cảnh Thị trấn Đông Khê thời Pháp thuộc (Ảnh tư liệu)
