Núi lửa (tiếng Anh: Volcano) là một vết đứt gãy trên lớp vỏ của một hành tinh, như là Trái Đất cho phép dung nham, tro núi lửa, và khí thoát ra từ một lò magma ở dưới bề mặt.
Một vụ phun trào của Núi Pinatubo ngày 12 tháng 6 năm 1991, 3 ngày trước khi vụ phun trào đạt đỉnh
Vòi dung nham phun trào từ một nón núi lửa tại Hawaii, 1983
Núi lửa trên Trái Đất xảy ra vì lớp vỏ của nó được chia thành 7 mảng kiến tạo lớn, cứng rắn nổi trên lớp phủ nóng hơn và mềm hơn. Do đó, trên Trái Đất, núi lửa thường xuất hiện những ranh giới giữa các mảng kiến tạo, và hầu hết là ở dưới nước.
Ví dụ, một sống núi giữa đại dương, như là sống núi giữa Đại Tây Dương, có núi lửa do các mảng kiến tạo phân kỳ, trong khi vành đai lửa Thái Bình Dương có núi lửa do các mảng kiến tạo hội tụ.
Núi lửa cũng có thể hình thành nơi các mảng kiến tạo kéo dài và mỏng đi, ví dụ như ở đới tách giãn Đông Phi hay cánh đồng núi lửa Wells Gray-Clearwater và đới tách giãn Rio Grande tại Bắc Mỹ. Loại hoạt động núi lửa này thuộc “thuyết mảng”.
Hoạt động núi lửa không gần ranh giới mảng kiến tạo cũng có xuất hiện, và được giải thích là các chùm manti. Những “điểm nóng”, ví dụ như Hawaii, được cho là hình thành từ nếp trồi với magma dâng lên từ ranh giới lớp lõi – lớp phủ, sâu 3,000 km trong lòng Trái Đất.
Núi lửa thường không được tạo ra khi hai mang kiến tạo trượt lên nhau. Núi lửa phun trào có thể tạo nên nhiều mối nguy hiểm, không chỉ trong khu vực lân cận của vụ phun trào.
Một mối đe dọa là tro núi lửa, ảnh hưởng xấu đến máy bay, đặc biệt là những loại có động cơ phản lực, có thể làm nóng chảy những hạt tro, sau đó tro nóng chảy sẽ dính vào cánh tua bin và thay đổi hình dạng, làm hỏng tua bin.
Những vụ phun trào lớn có thể thay đổi nhiệt độ bởi tro và những giọt axit sulfuric che mờ mặt trời và làm tầng khí quyển thấp (tầng đối lưu); tuy nhiên, chúng cũng hấp thụ nhiệt lượng tỏa ra từ Trái Đất, làm ấm lớp khí quyển cao hơn (tầng bình lưu).
Trong quá khứ, mùa đông núi lửa đã gây ra những nạn đói trên diện rộng.
Núi lửa là gì?
Núi lửa là một vết đứt gãy của lớp vỏ trái đất, cho phép dung nham, tro núi lửa và khí thoát ra ngoài.
Trên thực tế, lớp vỏ trái đất được chia thành 7 mảng kiến tạo lớn, càng sâu bên trong càng nóng và mềm. Núi lửa xuất hiện ở ranh giới giữa các mảng kiến tạo, và hầu hết là ở dưới nước.
Theo thống kê, ngọn núi lửa lớn nhất thế giới có tên Mauna Loa, nằm ở tiểu bang ở tiểu bang Hawaii, Hoa Kỳ. Tên Mauna Loa có nghĩa là “ngọn núi dài” đã nói lên phần nào kích thước của nó.
Dãy núi chiếm tới ½ diện tích quần đảo Hawaii, và là địa điểm du lịch lý tưởng dành cho những ai ưa mạo hiểm. Tính từ năm 1843, ngọn núi lửa đã phun trào 33 lần, và lần cuối cùng là vào năm 1984. Nham thạch và khói bụi mà ngọn núi này tạo ra đã bao phủ phần lớn dân cư của bang.
Quá trình hình thành núi lửa
Núi lửa được hình thành là do nhiệt độ bên dưới bề mặt Trái đất rất nóng, càng đi sâu về phía tâm Trái đất, nhiệt độ càng tăng lên. Ở độ sâu khoảng 20 dặm trong lòng đất, nhiệt độ ở đây nóng tới mức có thể làm tan chảy hầu hết các loại đá.
Khi đá nóng chảy, chúng giãn nở và cần nhiều không gian hơn. Tại một số khu vực trên Trái đất, các dãy núi liên tục được nâng lên. Áp suất ở bên dưới những ngọn núi này không lớn nên một hồ chứa đá nóng chảy hay còn gọi là mắc ma hình thành bên dưới.
Đá nóng chảy liên tục được đẩy lên trên và kết quả là những ngọn núi liên tục tăng độ cao. Khi áp lực trong các hồ mắc ma cao hơn áp lực được tạo bởi lớp đá bên trên, mắc ma sẽ phụt lên và tạo thành núi lửa.
Trong quá trình phun trào, khí ga nóng và các chất rắn khác cũng bị hất tung lên không trung. Những chất được phun trào ra từ miệng núi lửa sẽ rơi xuống sườn núi và chân núi, hình thành một ngọn núi hình nón.
Cấu tạo một ngọn núi lửa
Núi lửa khác với núi thông thường là sẽ có miệng ở đỉnh. Qua từng thời kỳ, khoáng chất nóng chảy với nhiệt độ và áp suất cao sẽ phun ra ngoài thông qua miệng núi. Vật chất thoát ra và tụ lại bên hông núi lửa, chồng thành nhiều lớp khoáng chất. Sau nhiều vụ phun trào, những lớp này ngày càng dày tạo thành hình dạng của núi lửa.
Bên dưới núi lửa là một túi đá nóng gọi là lò dung nham. Dung nham nóng chảy phải đi qua họng núi lửa mới đến miệng và phun ra ngoài.
Các dạng núi lửa
Chúng ta thường quen thuộc với hình ảnh núi lửa hình nón, tuy nhiên đây chỉ là một trong những dạng núi lửa trên trái đất hiện hay.
Vết nứt núi lửa
Vết nứt núi lửa (núi lửa khe nứt hay phun trào khe nứt) là những khe nứt bằng và thẳng kéo dài trong đá ở bề mặt trái đất. Các vụ phun trào khe nứt thường sẽ xảy ra ở dãy giữa đại dương.
Núi lửa hình khiên
Giống như tên gọi của mình, núi lửa hình khiên có dạng giống cái khiên, được hình thành từ sự phun trào dung nham có độ nhớt thấp. Thông thường, núi lửa hình khiên thường không nổ lớn khi phun trào, do dung nham ít nhớt có chứa ít Silica.
Chúng ta có thể dễ dàng bắt gặp núi lửa hình khiên tại khu vực biển, và dãy Mauna Loa là một ví dụ điển hình.
Vòm dung nham
Vòm dung nham được hình thành từ dung nham có độ nhớt cao và chảy chậm, đôi khi còn xuất hiện trong miệng núi lửa của một vụ phun trào đã xảy ra trước đó.
Giống như trương trường hợp của ngọn núi Núi St. Helens hình thành từ đỉnh Lassen. Tương tự núi lửa dạng tầng, vòm dung nham có khả năng tạo nên những vụ phun trào mạnh nhưng dung nham lại không bắn xa khỏi lỗ phun.
Núi lửa vòm ẩn
Vòm ẩn được hình thành từ dung nham nhớt, bị đẩy lên khiến bề mặt bị phình to lên so với địa hình xung quanh.
Như trong vụ núi lửa St. Helens phun trào năm 1980, dung nham dưới bề mặt ngọn núi tạo nên một chỗ phồng, sau đó trượt xuống sườn bắc của ngọn núi.
Núi lửa dạng tầng
Núi lửa dạng tầng (còn gọi là núi lửa hỗn hợp) là những ngọn núi cao hình nón, hình thành từ nhiều lớp dung nham khác nhau. Chúng bao gồm nhiều cấu trúc khác nhau tạo nên.
Núi lửa dạng tầng có than xỉ và tro chồng lên nhau do quá trình phun trào lặp đi lặp lại. Theo nghiên cứu, tro từ các núi lửa dạng tầng vô cùng nguy hiểm, bởi khả năng phun trào mạnh mẽ, tàn phá lớn môi trường sông xung quanh.
Các mạt vụn mà núi lửa tạo nên được gọi là bom núi lửa, có thể dài tới 1,2m và nặng tới vài tấn. Bên cạnh đó, núi lửa dạng tầng cũng dốc hơn núi lửa hình khiên, với độ dốc khoảng 30-35°.
Siêu núi lửa
Siêu núi lửa thường có hõm chảo lớn và sức phá hủy diện rộng, thậm chí có khả năng phá hủy cả 1 lục địa. Những ngọn núi lửa này có khả năng làm tăng nhiệt độ trái đất một cách nhanh chóng do lượng lớn lưu huỳnh và tro phóng ra khí quyển.
Một số siêu núi lửa điển hình được ghi lại bao gồm hõm chảo Valles tại New Mexico, hõm chảo Yellowstone trong Vườn quốc gia Yellowstone hồ Taupo tại New Zealand và miệng núi lửa Ngorongoro ở Tanzania.
Núi lửa dưới nước
Núi lửa dưới nước hay núi lửa ngầm thường xuất hiện ở mặt đáy biển. Núi lửa ngầm phun trào gây ra những địa chấn và âm thanh kỳ lạ kéo dài.
Nguyên nhân gây ra núi lửa
Do hiệt độ bên dưới bề mặt Trái Đất rất nóng, càng xuống sâu trong lòng Trái Đất, nhiệt độ càng tăng lên cao, thậm chí lên đến 6000 độ C, có thể làm tan chảy hầu hết các loại đá cứng.
Khi đá được đun nóng và tan chảy, chúng giãn nở ra, do đó cần nhiều không gian hơn. ở một số khu vực trên Trái Đất, các dãy núi liên tục được nâng cao hơn. Áp suất ở phía dưới nó không lớn nên dòng mắc ma được hình thành.
Khi áp lực của các dòng chảy mắc ma cao hơn áp lực tạo bởi lớp đá bên trên, dòng mắc ma phun trào lên trên qua miệng núi và tạo thành núi lửa.
Lợi ích và tác hại của núi lửa
Nguồn tài nguyên khoáng sản
Dung nham mắc-ma phun trào từ trong lòng quả đất có chứa rất nhiều thành phần khoáng sản. Nhiều khoáng sản khác nhau tại các địa phương khác nhau có núi lửa hiện đang hoạt động.
Các khoáng sản này bao gồm thiếc, bạc, vàng, đồng và thậm chí kim cương cũng hiện diện trong đá núi lửa. Khi chúng tắt sẽ là nơi lý tưởng cho sự phát triển của các hoạt động khai mỏ quy mô lớn nhỏ.
Năng lượng địa nhiệt
Hơi nóng từ trong lòng đất được sử dụng để chạy các tuốc-bin sản sinh ra điện năng, hoặc được ứng dụng cho nhu cầu sinh hoạt của các hộ gia đình và chạy máy nước nóng.
Nếu không có sẵn hơi nóng thiên nhiên, buộc người ta phải khoan một vài lỗ thông khí sâu vào trong lòng các khối đá nóng, bơm nước lạnh vào một hố, hơi nóng từ hố khác lân cận đó sẽ bay lên.
Đất đai màu mỡ
Đá núi lửa rất giàu các khoáng chất thiên nhiên. Nhưng phải trải qua hàng ngàn năm, các khối đá này mới bị bể vụn do tác động của thời tiết, môi trường… tạo thành nền đất vô cùng trù phú, màu mỡ.
Hoạt động du lịch
Hàng năm vào các mùa khác nhau, các ngọn núi lửa thu hút hàng triệu du khách tham quan. Đa phần du khách chờ đến thời khắc được tận mắt ngắm nhìn những khối tro bụi nóng màu đỏ lửa bắn tung lên bầu trời.
Quanh các núi lửa thường là các hồ tắm ấm áp, những suối nước nóng, những hồ bùn luôn sủi bong bóng và các lỗ thông khí thiên nhiên.
Các mạch nước phun nước nóng luôn là những điểm đến hấp dẫn du khách như suối phun Old Faithful tại Vườn Quốc gia Yellowstone (Mỹ).
Ở Uganda, một quốc gia còn nghèo khó thì khu vực quanh ngọn núi lửa Elgon thực sự là một công trường du lịch sầm uất
Hấp dẫn du khách bởi phong cảnh thiên nhiên tươi đẹp, các thác nước khổng lồ, đời sống hoang dã, các hoạt động leo núi, đi bộ và nhiều khu nghỉ sang trọng
Tác hại của núi lửa
Với con người
Dung nham nóng chảy trào trên mặt đất, với số lượng lớn, tốc độ nhanh, phủ trên diện rộng có thể hủy diệt các vật thể sống
Phủ lấp, làm hư hại các công trình giao thông thủy lợi… cũng như các tài sản khác do con người tạo ra
Với thiên nhiên
Gây cháy rừng, làm biến đổi môi trường sinh thái, suy giảm tài nguyên sinh học của vùng bị ảnh hưởng, tăng tính nhạy cảm của những thiên tai nguy hiểm như: lũ lụt, lở đất, sói mòn…
Thảm họa sóng thần: các núi lửa hoạt động dưới hoặc xung quanh biển có thể gây nên những con sóng cao khủng khiếp, gọi là sóng thần.
Ô nhiễm môi trường: số lượng lớn tro bụi sinh ra sau mỗi đợt núi lửa phun trào sẽ gây ảnh hưởng xấu đến sự hô hấp của con người và động vật, làm ô nhiễm môi trường, ô nhiễm nguồn nước…
Tác hại đến khí hậu và tầng ozone: khi hơi nước (được phun ra trong một vụ núi lửa hoạt động) kết tụ lại dẫn đến mưa lớn và nguy cơ lũ lụt.
Ngoài ra, người ta còn cho rằng lượng khí được phun ra rất giàu lưu huỳnh sau đó sẽ tích tụ trong bầu khí quyển trong khoảng thời gian dài góp phần làm thủng tầng ozone và tầng bình lưu. Khi những đám tro bụi độc bay lên, chúng sẽ hóa ion không khí, gây ra bão điện
Ví dụ cụ thể là Kilauea: Chuỗi phun trào kinh hoàng nhất trong năm
Kể từ năm 1983, Kilauea đã liên tục phun trào, gây ra nhiều thiệt hại đáng kể. Tuy nhiên, đáng sợ nhất vẫn là chuỗi phun trào xảy ra vào tháng 5/2018.
Ngày 3/5, hơn 20 lỗ phun dung nham trên đỉnh ở Puna đã ào ạt trào magma, kéo theo một trận động đất dữ dội vào ngày 4/5, buộc 2000 dân phải sơ tán.
Đến ngày 17/5, vào lúc 4:17 giờ sáng, đỉnh ở Halemaumau lại bùng nổ, bắn một cột tro cao hẳn 9,1km lên trời. Phải sang tận đầu tháng 8, chuỗi phun trào kinh hoàng này mới tạm lắng xuống, tới ngày 4/9 thì dừng hẳn.
Đợt phun trào này đã thiêu rụi gần 700 nóc nhà khiến chính phủ Mỹ phải phân bổ 12 triệu USD để giúp giải quyết những khó khăn cho người dân bị ảnh hưởng
Việt Nam có núi lửa không ?
Những bằng chứng khoa học cho thấy, hoạt động núi lửa mãnh liệt và muộn nhất ở Việt Nam từng xảy ra ở mảnh đất Tây Nguyên và Nam Trung Bộ. Nơi đó vẫn còn lưu giữ rất nhiều di tích của núi lửa “trẻ” đã tắt, mà thời gian của những đợt phun trào cuối cùng của chúng ứng với giai đoạn Miocen muộn – Pleistocen (cách đây 11 triệu đến 11.000 năm).
Hiện nay, miệng của nhiều núi lửa còn thể hiện rõ dạng phễu hoặc hình lòng chảo. Họng núi lửa thường đã bị lấp kín. Nhiều miệng núi lửa đã được tích nước, trở thành những hồ nước hình tròn độc đáo, tiêu biểu là hồ Tơ Nưng (Biển Hồ) ở Pleiku.
Núi lửa từng phun trào ở Hà Nội?? Với những núi lửa đã ngủ yên đến vài chục triệu năm, có thể coi là khó có điều kiện hoạt động trở lại. Hoạt động phun trào của núi lửa từng xuất hiện trong vùng Hà Nội, nhưng chúng đã “ngủ yên” trên 250 triệu năm rồi.
Do vậy, ngay việc tìm được miệng núi lửa cổ ở đây cũng là một thử thách. Và nếu các nhà khoa học tìm được miệng của những núi lửa ấy thì chúng cũng đã bị lấp đầy, biến dạng đến mức chẳng dễ nhận biết và chắc chắn là vô hại.
Chúng hoàn toàn không thể gây hiện tượng sụt lún, tạo những “hố tử thần” tương tự trường hợp ở đường Lê Văn Lương thời gian qua.
Trở lại lịch sử 15/2/1923, nhiều vùng thuộc cù lao Hòn (Phan Thiết) bị chấn động mạnh, nhà cửa nghiêng ngả, người đứng không vững. Những chấn động này kéo dài hàng tuần liền.
Trên đây Thiết Bị Điện Goldsun đã tổng hợp các thông tin về Núi lửa là gì giúp cho quý bạn đọc cung cấp các kiến thức cần thiết để áp dụng cho công việc và học tập.
