Đến ngày 23 tháng chạp, nhà nào có bàn thờ ông Táo thường chuẩn bị mâm lễ cúng để tiễn ông Táo về chầu trời. Một số người tin rằng mâm lễ cúng chỉn chu thì ông Táo sẽ bẩm báo những điều tốt đẹp sau một năm “ghi chép” lại hoạt động của cả gia đình.
Tùy vào phong tục từng nơi, có nơi kê bàn thờ ông Táo cạnh bàn thờ tổ tiên, nơi đặt trong bếp, nơi lại đặt ở sau nhà… nhưng đều cúng đưa ông Táo về trời vào ngày 23 tháng chạp. Có nơi cúng cùng con cá chép sống, sau đó phóng sinh; nơi thì cúng vàng mã hình cá chép hoặc con ngựa hay cặp hia, sau khi cúng xong thì đốt để ông Táo cưỡi lên trời.
Cá vừa phóng sinh đã bị chích điện, đòi tiền mới thả lại xuống kênh
Chuyện 2 ông 1 bà
TS Trần Long, Trưởng bộ môn Văn hóa Việt Nam, Khoa Văn hóa học, Trường ĐHKHXH&NV (ĐHQG TP.HCM) cho biết, có nhiều tích khác nhau kể về câu chuyện nguồn gốc Táo Quân, nhưng chung quy lại thì đều liên quan đến chuyện 2 ông 1 bà, trọng tình nghĩa.
Chuyện kể rằng, ngày xưa có 2 vợ chồng nhà kia là Thị Nhi và Trọng Cao, lấy nhau một thời gian nhưng không có con nên buồn phiền, thường cãi nhau. Một hôm, Trọng Cao giận quá đánh vợ. Bực mình, Thị Nhi bỏ nhà đi rồi gặp Phạm Lang và nên duyên vợ chồng.
Người dân TP.HCM thường mua cá chép đỏ về cúng ông Táo sau đó phóng sinh
độc lập
Khi hết giận, Trọng Cao đi khắp nơi tìm vợ để xin lỗi, nhưng tìm mãi không thấy, hết tiền, Trọng Cao phải hành khất lần hồi. Một hôm, nhà Phạm Lang cúng đốt mã ngoài sân, có một hành khất vào xin ăn, Thị Nhi nhận ra chồng cũ, động lòng thương đem tiền gạo ra cho, bị Phạm Lang nghi ngờ, Thị Nhi xấu hổ nhảy vào đống lửa mà tự tử. Trọng Cao cảm tình ân nghĩa cũng đâm đầu vào lửa chết theo, Phạm Lang thương vợ cũng nhảy vào đống lửa.
Đoạn này cũng có tích kể rằng khi Thị Nhi ở nhà thì gặp một người ăn xin đến xin thức ăn, nhận ra đó là chồng cũ, 2 người ôm nhau mừng tủi. Lúc ấy, Phạm Lang đi làm về, vì cuống quýt không biết xử lý thế nào nên Thị Nhi nói Trọng Cao nhảy vào đống rơm để trốn.
Một lúc sau, Phạm Lang không biết nên đốt rơm để đi làm đồng, Thị Nhi ở trong nhà chạy ra thấy vậy, nghĩ là do mình nên nhảy vào đống rơm chết cháy cùng chồng cũ. Phạm Lang cũng vì yêu vợ nên nhảy vào theo.
Thấy cả 3 người đều có nghĩa, ông trời mới phong cho làm Táo Quân, nhưng mỗi người giữ mỗi việc. Phạm Lang là Thổ công trông nom việc trong bếp, Trọng Cao là Thổ địa trông nom việc trong nhà, Thị Nhi là Thổ kỳ trông nom việc chợ búa.
Cũng từ tích này mà dân gian ta có câu: “Thế gian một vợ một chồng/ Chẳng như vua bếp hai ông một bà”.
Mâm cúng ông Táo có nhà cúng chay, nhà cúng mặn
diệu ngân
Từ đó, dân gian tưởng nhớ đến 3 người nên lập bàn thờ trong bếp để 3 người cùng cai quản việc bếp núc. Người dân tin rằng, vào ngày ông Táo lên chầu Ngọc Hoàng để báo cáo những việc tai nghe mắt thấy ở trần gian.
Vì sao ông Táo cưỡi cá chép?
Trước đó, chia sẻ cùng Thanh Niên, TS Nguyễn Ngọc Thơ (ĐH KHXH&NV, ĐHQG TP.HCM) cũng cho hay, dân gian ta có truyền thuyết cá chép vượt vũ môn hóa rồng – biểu tượng của sự thịnh vượng. Do vậy, cá chép hóa rồng tức là có được thần lực đặc biệt. Do vậy, cá chép có thể trở thành vật cưỡi để ông Táo về trời.
Cũng có quan niệm cho rằng, cá chép vàng là loài cá tiên xưa sống trên Thiên đình vì phạm lỗi nên bị đày xuống trần gian, mỗi dịp 23 tháng chạp chỉ được ông Táo cưỡi về trời. Dân gian muốn chuẩn bị những gì tốt đẹp nhất cho ông Táo để ông Táo về trời nói lời hay ý đẹp với Ngọc Hoàng nên hay phóng sinh cá chép trong ngày này.
Mâm cúng ông Táo của một gia đình tại TP.HCM
Dũng linh
Cũng theo TS Nguyễn Ngọc Thơ, cá chép gắn liền với môi trường sông nước, phù hợp bối cảnh sống truyền thống của chúng ta là những vùng sông nước hoặc nghề làm lúa nước. Do vậy những loài vật sống dưới nước được ưu tiên hơn những loài vật sống trên cạn.
“Khi cúng ông Táo, người ta thường đặt cá chép ở chậu trước chỗ bàn thờ ông Táo. Trong lúc cúng hoặc cúng xong, người ta mang cá ra ao hồ gần nhà để thả. Sau khi cúng ông Táo, người ta thường lau dọn lại lư hương, rồi ngừng thắp hương đến ngày 30 tháng chạp đón ông bà về ăn tết thì đón luôn ông Táo”, TS Thơ giải thích.
Theo tìm hiểu, hiện nay ở thành thị, có những nhà không có bàn thờ tổ tiên nhưng cũng có bàn thờ ông Táo. Với những gia đình trên bàn thờ ông Táo có nhà hay để 3 hoặc 1 chiếc mũ thì đến ngày cúng đưa ông Táo về trời thì sẽ hóa vàng để tiễn ông Táo.
Theo TS Nguyễn Ngọc Thơ, cá chép gắn liền với môi trường sông nước, phù hợp bối cảnh sống truyền thống của chúng ta là những vùng sông nước hoặc nghề làm lúa nước. Do vậy những loài vật sống dưới nước được ưu tiên hơn những loài vật sống trên cạn.
Cá chép ngày 23 tháng chạp thường bán lẻ theo ký hoặc đếm số con
độc lập
TS Thơ giải thích: “Cá chép theo truyền thuyết vượt vũ môn hóa rồng, rồng là biểu tượng của sự thịnh vượng. Cá chép hóa rồng tức là có được thần lực đặc biệt, do vậy có thể trở thành vật cưỡi để ông táo cưỡi về trời. Cũng có quan niệm dân gian cho rằng cá chép vàng là loài cá tiên xưa sống trên Thiên đình, vì bị lỗi nên xuống trần gian, mỗi dịp 23 tháng chạp chỉ được cưỡi ông Táo về trời. Dân gian muốn chuẩn bị những gì tốt đẹp nhất cho ông táo để ông táo về trời nói những lời hay ý đẹp với Ngọc Hoàng”.
Khi cúng ông Táo, người ta đặt cá chép ở chậu trước chỗ bàn thờ ông Táo. Trong lúc cúng hoặc cúng xong, người ta mang cá ra ao hồ gần nhà để thả. Hiện nay, ở miền Bắc duy trì tục thả cá chép nhiều hơn, miền Nam thì thường đốt hình cá chép bằng giấy vàng mã.
Có một số người hiểu sai rằng tiễn ông Táo về trời là ném luôn bàn thờ ông Táo hoặc ném hết chân nhang. Thực ra, nếu đúng phong tục là cúng ông táo xong sẽ lau dọn lư hương, nhổ bớt những tàn của lư hương mang đi đốt và chỉ chừa lại 3 cây. Sau đó, gia chủ sẽ ngừng thắp hương cho đến ngày 30 tết đón ông bà về ăn tết thì đón luôn ông Táo.
