Hệ tiêu hóa là hệ thống các cơ quan quan trọng trong cơ thể, thực hiện chức năng tiêu hóa, phân giải và hấp thụ dinh dưỡng từ thức ăn tiêu thụ. Tuy nhiên, hệ thống tiêu hóa vẫn có nguy cơ mắc phải nhiều tình trạng rối loạn và bệnh lý như hội chứng ruột kích thích, viêm loét dạ dày tá tràng, viêm túi thừa… Các trường hợp tổn thương nghiêm trọng còn có thể dẫn đến nhiều biến chứng đáng lo ngại. Do đó, việc chủ động bảo vệ sức khỏe tiêu hóa thông qua chế độ ăn uống, sinh hoạt khoa học là thực sự cần thiết.
Tiêu hóa là gì?
Tiêu hóa là quá trình phân giải thức ăn thành các phần nhỏ hơn, để đảm bảo hấp thụ vào máu dễ dàng. Quá trình này được chia thành 2 dạng:
-
- Tiêu hóa cơ học: Quá trình tiêu hóa cơ học xảy ra trong khoang miệng, thực hiện chức năng nghiền nhỏ thức ăn.
-
- Tiêu hóa hóa học: Quá trình này xảy ra bên trong đường tiêu hóa, sử dụng enzym để phân giải thức ăn thành các phân tử nhỏ, đảm bảo cơ thể có thể hấp thụ dễ dàng.
Hệ tiêu hóa là gì?
Hệ tiêu hóa là một hệ thống các cơ quan thực hiện chức năng tiêu hóa, hấp thụ dinh dưỡng từ thức ăn. Cấu tạo bao gồm ống tiêu hóa và hệ thống mật tụy. Trong đó, ống tiêu hóa là một hệ thống tạng rỗng kéo dài từ miệng đến hậu môn. Hệ thống mật tụy là một gồm 3 cơ quan (gan, mật, tụy) cung cấp mật, enzym đến đường tiêu hóa.
Cấu tạo và chức năng của hệ tiêu hóa
Các cơ quan chính cấu tạo nên hệ thống tiêu hóa được gọi là đường tiêu hóa, bao gồm: miệng, thực quản, dạ dày, ruột non, đại tràng, trực tràng và hậu môn. Hỗ trợ các cơ quan này trong suốt quá trình hoạt động là tuyến tụy, túi mật và gan.
Hệ tiêu hóa gồm nhiều cơ quan khác nhau, mỗi cơ quan thực hiện từng chức năng riêng biệt, cụ thể như sau:
1. Miệng
Miệng là nơi bắt đầu của đường tiêu hóa. Quá trình tiêu hóa bắt đầu trước khi nhai thức ăn. Cụ thể, tuyến nước bọt đã bắt đầu hoạt động mạnh mẽ khi mắt nhìn, mũi ngửi thấy thức ăn. Sau khi bắt đầu ăn, răng nhai thức ăn thành từng miếng nhỏ để hỗ trợ tiêu hóa dễ dàng hơn. Nước bọt trộn với thức ăn để bắt đầu phân giải thành dạng cơ thể có thể hấp thụ. Khi nuốt, lưỡi sẽ đưa thức ăn vào cổ họng và thực quản.
2. Thực quản
Thực quản là một ống cơ nối cổ họng (hầu họng) với dạ dày. Thực quản dài khoảng 25cm và được lót bởi mô màu hồng ẩm gọi là niêm mạc. Thực quản di chuyển phía sau khí quản (khí quản), tim và trước cột sống. Các cơn co thắt cơ xảy ra trong thực quản được gọi là nhu động, có chức năng đưa thức ăn di chuyển đến dạ dày. Cơ vòng dưới thực quản (cơ vòng thực quản dưới) giãn ra để đưa thức ăn vào dạ dày. Khi ở trạng thái co thắt, cơ vòng này sẽ co lại, ngăn các chất trong dạ dày trào ngược vào thực quản.
3. Dạ dày
Dạ dày là một tạng rỗng, chứa enzym phân giải thức ăn thành dạng có thể hấp thụ được. Ngoài ra, các tế bào trong niêm mạc dạ dày cũng đồng thời tiết ra một loại axit mạnh, hỗ trợ quá trình phân giải. Khi thức ăn được xử lý hoàn tất, dạ dày sẽ tiếp tục giải phóng thức ăn vào ruột non.
4. Ruột non
Ruột non có cấu tạo gồm: tá tràng, hỗng tràng và hồi tràng, có cấu trúc dạng ống có thể dài đến 600 cm, sử dụng các enzym tuyến tụy và mật tiết ra từ gan để phân giải thức ăn. Ruột non cũng co bóp để vận chuyển thức ăn và trộn với dịch tiêu hóa.
Tá tràng là đoạn đầu tiên của ruột non nối dạ dày với ruột non. Tá tràng còn là nơi tiếp nhận dịch mật từ gan qua ống mật chủ, dịch tụy từ ống tụy chính. Hỗng tràng và hồi tràng nằm phía dưới ruột, thực hiện chức năng hấp thụ các chất dinh dưỡng vào máu. Thức ăn trong ruột non bắt đầu ở dạng bán rắn, sau khi đi qua ruột non sẽ chuyển thành dạng lỏng. Nước, mật, enzym và chất nhầy sẽ góp phần thay đổi độ đặc của thức ăn. Sau khi các chất dinh dưỡng đã được hấp thụ, chất lỏng còn sót lại của thức ăn sẽ đi qua ruột non và chuyển vào đại tràng.
5. Tuyến tụy
Tuyến tụy nằm phía sau dạ dày ở vùng bụng trên bên trái, được bao quanh bởi các cơ quan khác gồm: ruột non, gan và lách. Tuyến tụy xốp và dài khoảng 15 – 25 cm, thực hiện đồng thời chức năng nội tiết và ngoại tiết.
Tuyến tụy chứa các tuyến ngoại tiết sản xuất các enzyme quan trọng đối với tiêu hoá. Những enzyme này bao gồm: trypsin và chymotrypsi (tiêu hóa protein), amylase (tiêu hóa carbohydrate) và lipase (phân huỷ chất béo). Khi thức ăn vào dạ dày, các dịch tụy này được giải phóng vào một hệ thống ống dẫn lên đỉnh trong ống tụy chính.
Tuyến tụy đồng thời cũng tạo ra insulin và glucagon truyền trực tiếp vào máu. Insulin là hormone chính thực hiện nhiệm vụ chuyển hóa đường trong cơ thể.Tuyến tụy duy trì mức đường huyết không đổi. Khi mức đường huyết quá cao, tuyến tụy sẽ tiết ra insulin. Ngược lại, khi mức đường huyết quá thấp thì tuyến tụy tiết ra glucagon.
6. Gan
Gan thực hiện nhiều chức năng quan trọng đối với cơ thể. Trong hệ tiêu hóa, cơ quan này đảm nhiệm quá trình xử lý các chất dinh dưỡng được hấp thụ từ ruột non. Mật từ gan tiết vào ruột non cũng đóng vai trò quan trọng trong việc tiêu hóa chất béo và một số vitamin cần thiết. Gan đồng thời cũng lấy chất dinh dưỡng được ruột hấp thụ để tạo ra các loại chất khác nhau, phục vụ cho hoạt động của cơ thể. Ngoài ra, giải độc cũng là chức năng quan trọng của cơ quan này.
7. Túi mật
Túi mật có chức năng lưu trữ và cô đặc mật từ gan, sau đó giải phóng vào tá tràng ở ruột non để hỗ trợ quá trình hấp thụ và tiêu hóa chất béo.
8. Đại tràng
Đại tràng thực hiện chức năng xử lý chất thải, đảm bảo quá trình đại tiện diễn ra dễ dàng, thuận tiện hơn. Cơ quan này là một ống cơ dài 182 cm, nối ruột non với trực tràng. Đại tràng được tạo thành từ manh tràng, bao gồm: Đại tràng lên, đại tràng ngang, đại tràng xuống và đại tràng sigma.
Phân, hoặc chất thải còn sót lại từ quá trình tiêu hóa sẽ di chuyển qua đại tràng bằng nhu động, bắt đầu ở trạng thái lỏng và kết thúc ở dạng rắn. Phân đi qua đại tràng đã được loại bỏ nước hoàn toàn, được lưu trữ trong đại tràng sigma trước khi đi vào trực tràng 1 – 2 lần/ ngày.
Thông thường, thời gian phân đi qua đại tràng mất khoảng 36 giờ. Phân chủ yếu chứa vi khuẩn và vụn thức ăn. Khi đại tràng đã chứa đầy phân, phân sẽ được đẩy xuống trực tràng để bắt đầu quá trình đào thải ra ngoài (đại tiện).
9. Trực tràng
Trực tràng nối đại tràng với hậu môn, dài khoảng 20 cm. Cơ quan này nhận phân thải ra từ đại tràng, có thể tống phân ra ngoài hoặc giữ phân cho đến thời điểm thích hợp cần thải ra. Khi trực tràng chứa đầy hoặc bị căng, phản xạ đại tiện xảy ra. Nếu có thể, cơ thắt giãn ra, trực tràng co lại, thải các chất bên trong ra ngoài. Trong trường hợp ngược lại, cơ thắt sẽ co lại, trực tràng điều chỉnh để cảm giác khó chịu tạm thời biến mất.
10. Hậu môn
Hậu môn là phần cuối cùng của đường tiêu hóa, dài khoảng 5 cm, bao gồm các cơ sàn chậu và hai cơ vòng bên trong, bên ngoài. Cơ vòng hậu môn bên trong được điều khiển bởi các sợi phó giao cảm, chúng sẽ giãn ra một cách không chủ ý. Cơ thắt hậu môn ngoài là cơ xương được điều khiển bởi dây thần kinh thân thể cho phép kiểm soát việc đại tiện một cách có ý thức.
Khi trực tràng căng ra, phản xạ cơ thắt trực tràng bắt đầu và làm cơ thắt trong thư giãn. Nếu không muốn đại tiện, sự co bóp tự nguyện của cơ thắt ngoài có thể trì hoãn việc đại tiện. Nếu việc đại tiện phù hợp thì một loạt phản xạ sẽ diễn ra dẫn đến:Thư giãn cơ thắt ngoài, co thắt cơ thành bụng, thư giãn các cơ thành xương chậu, sóng nhu động sau đó tạo điều kiện cho phân di chuyển qua ống hậu môn.
Cơ vòng trong luôn ở trạng thái co chặt, trừ khi phân đi vào trực tràng, từ đó ngăn tình trạng đại tiện mất kiểm soát khi đang ngủ. Khi muốn đi vệ sinh, cơ vòng ngoài sẽ giữ phân, sau đó thư giãn để thải chất bên trong ra ngoài.
Tại sao tiêu hóa lại quan trọng?
Tiêu hóa đóng vai trò quan trọng bởi cơ thể cần chất dinh dưỡng từ thực phẩm, đồ uống để hoạt động bình thường và phát triển khỏe mạnh. Trong đó, protein, chất béo, carbohydrate, vitamin, khoáng chất, nước… là những chất thiết yếu nhất. Hệ tiêu hóa sẽ phân giải chất dinh dưỡng thành những phần nhỏ, đảm bảo cơ thể dễ dàng hấp thụ và sử dụng làm năng lượng, hỗ trợ cho quá trình hình thành, sửa chữa tế bào. Cụ thể như sau:(1)
-
- Protein phân giải thành axit amin
- Chất béo phân giải thành axit béo và glycerol
- Carbohydrate phân giải thành đường đơn
Các vấn đề thường gặp ở hệ tiêu hóa
Thỉnh thoảng, cơ thể có thể xuất hiện triệu chứng tiêu chảy, táo bón hoặc ợ nóng. Đây là vấn đề bình thường, không đáng lo ngại. Tuy nhiên, nếu những triệu chứng này xuất hiện thường xuyên, người bệnh nên đi khám bác sĩ được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Đây có thể là dấu hiệu cảnh báo các chứng rối loạn hoặc tình trạng bệnh lý nghiêm trọng, cần được can thiệp y tế sớm. Một số vấn đề tiêu hóa thường gặp bao gồm:
-
- Táo bón: Phân khô cứng, đại tiện khó khăn, gây đau đớn khi đại tiện, giảm tần suất đại tiện.
-
- Tiêu chảy: Phân lỏng hoặc chảy nước, nguyên nhân có thể do vi khuẩn gây nên.
-
- Chứng ợ nóng: Ợ nóng là cảm giác nóng rát, khó chịu ở vùng ngực, sau đó lan dần lên cổ, cổ họng. Tình trạng này thường xảy ra khi axit dạ dày trào ngược lên thực quản.
-
- Bệnh trĩ: Bệnh trĩ là tình trạng các tĩnh mạch sưng, to, hình thành bên trong, bên ngoài hậu môn và trực tràng, có thể gây đau đớn, khó chịu, chảy máu trực tràng.
-
- Viêm dạ dày ruột: Viêm dạ dày ruột là một bệnh nhiễm trùng ở dạ dày và phần trên của ruột non, thường do virus gây nên. Triệu chứng bệnh thường kéo dài ít hơn 1 tuần.
-
- Viêm loét dạ dày – tá tràng: Vết loét hình thành trên niêm mạc thực quản, dạ dày hoặc ruột non. Nguyên nhân phổ biến là do nhiễm vi khuẩn Helicobacter pylori (H. pylori) hoặc lạm dụng thuốc chống viêm, điển hình như ibuprofen.
-
- Sỏi mật : Sỏi mật là những tinh thể rắn hình thành trong túi mật (cơ quan nhỏ nằm dưới gan).
-
- Hội chứng ruột kích thích (IBS): Hội chứng ruột kích thích là tình trạng cơ đại tràng co thắt nhiều hoặc ít hơn bình thường, gây đầy hơi, đau bụng.
-
- Không dung nạp Lactose: Một số trường hợp có hệ tiêu hóa không dung nạp lactose, gây triệu chứng đau bụng, đầy hơi khi uống sữa hoặc các sản phẩm từ sữa.
-
- Viêm túi thừa: Viêm túi thừa là tình trạng bệnh lý xảy ra ở đại tràng.
-
- Ung thư: Ung thư dạ dày, ung thư thực quản, ung thư đại trực tràng, ung thư tuyến tụy, ung thư gan…
-
- Bệnh Crohn: Bệnh Crohn là một dạng bệnh viêm ruột mạn tính, gây kích ứng đường tiêu hóa.
Biện pháp bảo vệ hệ tiêu hóa
Dưới đây là một số biện pháp bảo vệ hệ tiêu hóa khỏe mạnh:
-
- Uống nước thường xuyên: Nước đảm bảo thức ăn di chuyển dễ dàng qua hệ thống tiêu hóa. Cơ thể không được cung cấp đủ nước là nguyên nhân phổ biến gây ra táo bón.
-
- Bổ sung chất xơ trong chế độ ăn uống: Chất xơ có lợi cho hệ tiêu hóa, đảm bảo cơ thể đi đại tiện đúng giờ, đều đặn, nên kết hợp chất xơ hòa tan và không hòa tan trong chế độ ăn uống hàng ngày để tiêu hóa luôn khỏe mạnh.
-
- Xây dựng chế độ dinh dưỡng cân bằng: Ăn nhiều trái cây, rau củ quả, ăn ngũ cốc nguyên hạt thay cho ngũ cốc đã qua chế biến, tránh ăn thực phẩm chế biến sẵn, ưu tiên ăn thịt gia cầm thay cho thịt đỏ, hạn chế đường, thịt nguội…
-
- Ăn thực phẩm có men vi sinh hoặc bổ sung men vi sinh: Probiotic là vi khuẩn có lợi, giúp bảo vệ đường ruột khỏi sự tấn công của vi khuẩn gây hại. Đặc biệt, thuốc kháng sinh thường tiêu diệt đồng thời vi khuẩn có hại và có lợi trong ruột, do đó uống men vi sinh sau khi dùng thuốc này là rất cần thiết.
-
- Ăn uống chánh niệm: Ăn chậm, nhai kỹ sẽ giúp cơ thể có thời gian để tiêu hóa thức ăn đúng cách, từ đó hỗ trợ quá trình hấp thụ dưỡng chất diễn ra thuận lợi hơn.
-
- Tập thể dục: Hoạt động thể chất thường xuyên sẽ hỗ trợ thức ăn di chuyển qua hệ thống tiêu hóa một cách dễ dàng hơn.
-
- Tránh uống rượu và hút thuốc: Rượu có thể làm tăng lượng axit trong dạ dày, gây tình trạng ợ nóng, trào ngược axit và loét dạ dày. Thói quen hút thuốc cũng có khả năng làm tăng gấp đôi nguy cơ trào ngược axit.
-
- Kiểm soát căng thẳng: Căng thẳng có thể là yếu tố làm tăng nguy cơ táo bón, tiêu chảy và hội chứng ruột kích thích.
Ăn gì tốt cho hệ tiêu hóa?
Chế độ ăn uống hàng ngày có ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động của hệ tiêu hóa. Dưới đây là một số loại thực phẩm nên ăn để tiêu hóa khỏe mạnh:
-
- Thức ăn có chứa gừng
- Thực phẩm chứa chất béo không bão hòa
- Khoai tây
- Các loại đậu
- Trái cây
- Sữa chua
- Rau lá xanh
Khám tiêu hóa ở đâu tốt?
Hiện nay, dịch vụ khám tiêu hóa tại BVĐK Tâm Anh đang là lựa chọn hàng đầu của khách hàng. Bệnh viện có trung tâm Nội soi và Phẫu thuật nội soi tiêu hóa (BVĐK Tâm Anh TP.HCM), Khoa Ngoại Tổng hợp (BVĐK Tâm Anh Hà Nội) đều là những chuyên khoa Tiêu hóa uy tín, cung cấp dịch vụ thăm khám và điều trị cao cấp, hiệu quả cho các bệnh nhân mắc những bệnh lý tiêu hóa từ nhẹ đến nặng.
Ngoài ra, Hệ thống BVĐK Tâm Anh cũng quy tụ đội ngũ bác sĩ Nội khoa – Ngoại khoa – Nội soi tiêu hóa có trình độ chuyên môn cao, giàu kinh nghiệm. Đi kèm với đó, hệ thống thiết bị y tế hiện đại, nhập khẩu từ nước ngoài cũng là thế mạnh rất lớn của BVĐK Tâm Anh, đảm bảo phục vụ nhu cầu thăm khám và điều trị của khách hàng một cách tối đa.
Trung tâm Nội soi và Phẫu thuật nội soi tiêu hóa (BVĐK Tâm Anh TP.HCM) và Khoa Ngoại Tổng hợp (BVĐK Tâm Anh Hà Nội) là những chuyên khoa Tiêu hóa uy tín, cung cấp dịch vụ thăm khám và điều trị cao cấp, hiệu quả cho các bệnh nhân mắc những bệnh lý tiêu hóa từ nhẹ đến nặng. Hệ thống BVĐK Tâm Anh quy tụ đội ngũ bác sĩ Nội khoa – Ngoại khoa – Nội soi tiêu hóa chuyên môn cao, giàu kinh nghiệm, bên cạnh đó là sự hỗ trợ của hệ thống thiết bị y tế hiện đại, nhập khẩu từ nước ngoài, phục vụ tối đa nhu cầu thăm khám và điều trị của khách hàng.
Để đặt lịch thăm khám và điều trị các bệnh lý tiêu hóa với các chuyên gia bác sĩ về Tiêu hóa của Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, xin vui lòng liên hệ:
Trên đây là tổng hợp tất cả các thông tin về hệ tiêu hóa trong cơ thể con người, cấu tạo, chức năng, các tình trạng bệnh lý có thể gặp phải và cách bảo vệ hệ tiêu hóa luôn khỏe mạnh. Hi vọng thông qua những chia sẻ này, người bệnh sẽ có thêm nhiều thông tin hữu ích để chủ động theo dõi sức khỏe, thăm khám sớm, nhằm hạn chế tối đa biến chứng nguy hiểm.
