– Đơn vị chủ trì: Ban Kinh tế vĩ mô và Dự báo
– Chủ nhiệm nhiệm vụ: Dương Hoàng Linh
– Năm giao nhiệm vụ: 2018/Mã số: 2018-02
1. Tính cấp thiết của vấn đề nghiên cứu
Tiêu dùng là một phần quan trọng của bất kỳ nền kinh tế nào trên thế giới.Tuy nhiên cho tới nay, vai trò của tiêu dùng đối với tăng trưởng phát triển vẫn còn là một vấn đề tranh cãi đối với các nhà kinh tế học. Nhiều học thuyết kinh tế cho rằng, tăng trưởng chủ yếu do tiết kiệm và đầu tư, tiêu dùng đóng vai trò không quan trọng, tuy nhiên một số các học thuyết khác (trong đó có học thuyết của Keynes) lại đề cao vai trò của tổng cầu và tiêu dùng. Trong những năm gần đây, các nghiên cứu thực nghiệm ở nhiều quốc gia cũng đưa ra các kết quả trái ngược nhau về vai trò của tiêu dùng trong nền kinh tế.Một số nghiên cứu ở các nước đang phát triển, các nước phụ thuộc nhiều vào tài nguyên và xuất khẩu chỉ ra rằng, tiêu dùng không đóng vai trò quan trọng trong tăng trưởng kinh tế.Trong khi đó, nhiều các nghiên cứu thực nghiệm khác, đặc biệt các nghiên cứu đối với các quốc gia phát triển, lại cho rằng tiêu dùng có ý nghĩa quan trọng đối với tăng trưởng kinh tế. Các nghiên cứu này cho thấy tiêu dùng có mối quan hệ qua lại hai chiều với tăng trưởng kinh tế, theo đó tiêu dùng sẽ là đầu ra của sản xuất và là động lực thúc đẩy tăng trưởng đầu tư cũng như tăng trưởng kinh tế, ở chiều ngược lại tăng trưởng kinh tế giúp tăng thu nhập các hộ gia đình, từ đó thúc đẩy tiêu dùng.
Ở Việt Nam trong những năm qua, tăng trưởng kinh tế ở mức khá cao, tuy nhiên với đặc điểm là một quốc gia đang phát triển, tăng trưởng kinh tế phụ thuộc chủ yếu vào tăng vốn đầu tư toàn xã hội và xuất khẩu. Do đó, các yếu tố về vốn đầu tư và xuất khẩu được quan tâmđặc biệt, trong khi đó vai trò tiêu dùng trong tăng trưởng kinh tế còn chưa được chú ý. Tuy nhiên, kinh tế Việt Nam phát triển tương đối nhanh, tiêu dùng chiếm một phần không nhỏ trong GDP. Bên cạnh đó, dư địa về tăng trưởng, thu hút vốn đầu tư đã bị hạn chế, xuất khẩu tăng trưởng nhanh nhưng có thể chịu những tác động động tiêu cực do chiến tranh thương mại giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc đòi hỏi phải có những nhìn nhận lại đối với các động lực của tăng trưởng, cũng như chiến lược phát triển kinh tế. Việc xác định vai trò, vị trí của tiêu dùng trong nền kinh tế giúp xây dựng chiến lược, chính sách phát triển kinh tế, là quyết định đưa ra các gói kích cầu nền kinh tế khi xảy ra khủng hoảng.Hiện nay còn có tương đối ít các nghiên cứu trong nước đề cập sâu về mối quan hệ giữa tiêu dùng tư nhân và tăng trưởng kinh tế. Do đó việc đánh giá kỹ lưỡng vai trò của tiêu dùng đối với nền kinh tế Việt Nam là cần thiết cả về lý thuyết và thực tiễn.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu những vấn đề lý luận về mối tương quan giữa tiêu dùng và tăng trưởng, xác định mức độ ảnh hưởng và đóng góp của tiêu dùng trong tăng trưởng kinh tế ở Việt Nam (đặc biệt giai đoạn 2016-2020), từ đó đề xuất các kiến nghị khuyến khích tiêu dùng và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Tiêu dùng và tăng trưởng ở Việt Nam.
Phạm vi nghiên cứu: Tập trung nghiên cứu tiêu dùng hộ gia đình và chi tiêu thường xuyên của chính phủ từ năm 1990 đến nay.
4. Kết quả nghiên cứu
(1) Trên cơ sở phân tích đánh giá, đối chiếu với các nghiên cứu thực nghiệm trên thế giới, đề tài sử dụng phương pháp định lượng để đánh giá tác động tiêu dùng tới tăng trưởng ở Việt Nam. Cụ thể, đề tài sử dụng phương pháp mô hình véctơ sai số tự điều chỉnh (VECM) để phân tích tác động của tiêu dùng đối với Việt Nam, trong đó mô hình VECM với 4 biến là tổng thu nhập quốc dân, xuất khẩu, tiêu dùng chính phủ và tiêu dùng tư nhân. Kết quả kiểm định mô hình và kết quả phân tích hàm phản ứng đẩy cho thấy có mối quan hệ giữa tăng trưởng GDP và tiêu dùng cá nhân, tiêu dùng chính phủ. Trong đó, GDP có tác động tích cực lên tiêu dùng chính phủ và tiêu dùng cá nhân.Đồng thời tiêu dùng cá nhân, tiêu dùng chính phủ cũng có tác động tích cực lên GDP.
(2) Xuất khẩu có tác động tương đối ít đối với GDP trong cả ngắn hạn và dài hạn, do giá trị gia tăng của xuất khẩu trong nền kinh tế thấp, xuất khẩu phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu, do đó xuất khẩu tăng trưởng ít tác động tới GDP. Nghiên cứu của Bùi Trinh và Kioshi Kobayasi (2014) cho thấy, mức độ lan tỏa của xuất khẩu tới giá trị gia tăng, sản xuất tương đối thấp, trong khi đó đối với nhập khẩu lại khá lớn.
(3) Tiêu dùng chính phủ có tác động khá lớn tới GDP và tiêu dùng tư nhân, do tiêu dùng chính phủ chiếm tỷ trọng khá lớn (khoảng 20% GDP), đồng thời tiêu dùng chính phủ tạo ra thu nhập trực tiếp (lương, trả tiền dịch vụ,…) dẫn tới tăng tiêu dùng tư nhân và GDP. Kết luận này cũng tương đối tương đồng với nghiên cứu trước đó của Đào Thị Bích Thủy (2014) cho rằng, chi tiêu chính phủ có ý nghĩa quan trọng trong nền kinh tế ASEAN- 5. Điều này cho thấy trong một số trường hợp cần thiết (như xảy ra khủng hoảng), chính phủ có thể can thiệp vào nền kinh tế thông qua tiêu dùng chính phủ, tăng các chương trình phúc lợi xã hội, tăng các khoản về lương, tăng các khoản chi mang tính ngắn hạn như sửa chữa, thuê dịch vụ… để có thể hỗ trợ và thúc đẩy tăng trưởng cả trong ngắn hạn và dài hạn. Việc thúc đẩy tăng trưởng trực tiếp qua tiêu dùng chính phủ cũng có tác động lớn hơn và hiệu quả nhanh hơn là thúc đẩy tiêu dùng tư nhân với mô hình kinh tế như hiện tại.
Tiêu dùng tư nhân giữ vai trò tương đối nhỏ trong tăng trưởng GDP. Đồng thời, tiêu dùng tư nhân trong ngắn hạn sẽ có tác động tích cực, nhưng trong dài hạn lại tác động tiêu cực tới GDP.Tiêu dùng tư nhân tăng sẽ làm giảm tỷ lệ tiết kiệm, từ đó giảm đầu tư, dẫn tới giảm tăng trưởng. Những điều này cho thấy tăng trưởng Việt Nam còn phụ thuộc nhiều vào các yếu tố khác (đầu tư, lao động, công nghệ), quy mô tiêu dùng trong nước còn nhỏ, có vai trò không đáng kể đối với tăng trưởng kinh tế và nền kinh tế Việt Nam chưa phải là nền kinh tế tiêu dùng. Tuy nhiên với diễn biến phức tạp của thương mại thế giới, việc bảo đảm tăng trưởng xuất khẩu, thu hút đầu tư nước ngoài tiềm ẩn nhiều biến động, rủi ro. Trong khi đó, tiêu dùng trong nước, đặc biệt là tiêu dùng tư nhân, giữ vai trò khiêm tốn trong tăng trưởng kinh tế, do đó dẫn tới tăng trưởng kinh tế phụ thuộc nhiều vào các yếu tố và môi trường bên ngoài.Trong khi đó, tiềm năng của tiêu dùng trong nền kinh tế là khá lớn, do quy mô tiêu dùng của Việt Nam, quá trình đô thị hóa, việc hình thành tầng lớp người thu nhập cao. Đề tài đã đưa ra quan điểm: Nền kinh tế tăng trưởng ổn định và dễ ứng phó hơn với các biến động từ bên ngoài thì cần có sự tái cơ cấu, thay đổi mô hình tăng trưởng kinh tế theo hướng phát huy nhiều hơn các yếu tố nội lực trong nước, trong đó có tiêu dùng nội địa. Quy mô và vai trò của tiêu dùng trong nền kinh tế cần được tăng cường, theo đó đẩy mạnh vai trò của tiêu dùng tư nhân trpmg các ngành có sự mối liên hệ mật thiết giữa cơ cấu tiêu dùng và tăng trưởng sản xuất như dịch vụ du lịch, lưu trú, nhà ở, đi lại. Việc tăng cường quy mô tiêu dùng và khuyến khích tiêu dùng có thể được thực hiện theo nhiều cách; trong đó có thể phát huy các công cụ, thị trường tài chính tiêu dùng vốn đã rất phát triển trong những năm gần đây; đẩy mạnh khuyến khích các công cụ cho vay tiêu dùng trong các ngành có nhu cầu tiêu dùng lớn như nhà ở, phương tiện đi lại…
(4) Tiêu dùng tư nhân của Việt Nam trong dài hạn có ảnh hưởng tiêu cực tới tăng trưởng kinh tế, do đó việc tăng cường vai trò của tiêu dùng trong nền kinh tế không chỉ đơn thuần là tăng quy mô của tiêu dùngmà cần phải tái cơ cấu và định hướng nền kinh tế hướng tới tiêu dùng nội địa nhiều hơn; tập trung và khuyến khích hơn các ngành có tiêu dùng nội địa lớn và có mối quan tâm lớn của người tiêu dùng. Chỉ khuyến khích các ngành xuất khẩu có giá trị gia tăng cao, không khuyến khích các ngành xuất khẩu tạo ra giá trị gia tăng thấp hay sức lan tỏa giá trị gia tăng không cao.
